Έρευνα του Σταύρου Καλλώνη
Η δίκη της ηγεσίας του ΚΚΕ, γιατί περί αυτού πρόκειται, συνηθίζεται να λέγεται ως δίκη Ν. Πλουμπίδη, εξαιτίας του γεγονότος πως από τους δικαζόμενους μόνο αυτός βρίσκονταν εκεί. Τα άλλα μέλη της ηγεσίας του ΚΚΕ βρίσκονταν στις λαϊκές δημοκρατίες και φυσικά η δίκη γινόταν ερήμην τους.
Η δίκη ξεκίνησε στις 24 Ιουλίου και κράτησε μέχρι τις 3 Αυγούστου, ενώ η ανάγνωση της ποινής έγινε στις φυλακές του «Σωτηρία» στις 4 Αυγούστου ημέρα Τρίτη από τον Βασιλικό Επίτροπο Πολυχρονόπουλο.
Ο Πλουμπίδης άκουσε με ηρεμία την ανακοίνωση της ποινής, αφού ήταν φανερά καταβεβλημένος από την κούραση των ημερών της δίκης και εξαιτίας της ασθένειάς του (κατά τη διάρκεια της δίκης είχε συχνές αιμοπτύσεις). Την ίδια μέρα θα δώσει την εντολή στους συνηγόρους του να προχωρήσουν σε αναθεώρηση της δίκης
[1]ενώ δηλώνει «Θα ζήσω δύο μήνες παραπάνω»
[2], αφού η ποινή δεν θα είναι εκτελέσιμη μέχρι την απόφαση για την αναθεώρηση. Για την ιστορία, η αναθεώρηση της δίκης δεν έγινε ποτέ.
Η δίκη διεξάγεται κάτω από άσχημες συνθήκες στο χώρο του Α΄ Στρατοδικείου Αθηνών, κάτι που κάνει τους δημοσιογράφους να διαμαρτύρονται
[3], ενώ έχει υψηλές θερμοκρασίες και υγρασία.
Το κατηγορητήριο : «επρομήθευαν μυστικάς πληροφορίας, στρατιωτικής διπλωματικής, πολιτικής οικονομικής σημασίας, ενδιαφέρουσας την άμυναν και την εξωτερικήν ασφάλειαν της χώρας και τας οποίας παρέδωσαν και ανακοίνωσαν. … Ίδρυσαν ενταύθα κέντρο κατασκοπείας και εγκατέστησαν σταθμούς ασυρμάτου, δι ων μετεβιβάζοντο επί σκοπώ κατασκοπείας, μυστικάς πληροφορίες, … απόσπαση μέρους της επικράτειας … με Σλάβους στη Μακεδονία …»
[4], αυτό σήμαινε ότι είχαν να αντιμετωπίσουν τον Α.Ν 375 περί κατασκοπείας.
Μαζί με τον Πλουμπίδη υπόδικες βρίσκονταν και η Ειρήνη Χάνου (στο σπίτι της στην οδό Πρεβέζης στον Κολωνό συνελήφθη ο Πλουμπίδης) και η φίλη της Νίκη Κότσυφα. Από το ΚΚΕ δικάζονταν ερήμην οι Ν. Ζαχαριάδης, Γ. Ιωαννίδης, Β. Μπαρτζιώτας, Δ. Βλαντάς, Λ. Στρίγκος, Π. Ρούσσος, Γ. Βοντίτσιος (Γούσιας), Μ. Πορφυρογένης. Ο Π. Δημητρηκαρέας και η Ρούλα Λαζαρίδου
[5] . Η σύνθεση του δικαστηρίου ήταν η εξής: πρόεδρος Τζαβέλας, βασιλικός επίτροπος Πολυχρονόπουλος, μέλη οι Δραγουμάνος, Μούστρης, Μπουγάς, Παπαποστόλου και γραμματέας ο Τζουμάκας
[6]. Κύριοι μάρτυρες κατηγορίας ο διοικητής της ασφάλειας Αθηνών Ρακιντζής, ο δντης υπηρεσίας πληροφοριών του ΓΕΣ Νικολόπουλος, ο αστυνομικός δντής Κροντήρης («…προϊστάμενο διώξεως του κομμουνισμού…» τον αποκαλεί η Ακρόπολη),
[7] ο Ταβουλάρης, ο διοικητής ασφάλειας Πειραιά Παρίσης, ο Συνταγματάρχης διαβιβάσεων Καφίρης, οι αστυνομικοί δντες Λιαρομμάτης, Παπαναστασίου, Ζαγκλής και ο πρώην δντης (σε διαθεσιμότητα) της Αστυνομίας Πόλεων Πανόπουλος, ο οποίος όπως αποκάλυψε το 1974, τυχαία αναγνώρισαν τον Πλουμπίδη, γιατί η πλαστή του ταυτότητα, έφερε το όνομα Πανόπουλος από τα Λαγκάδια Γορτυνίας, από το ίδιο μέρος που κατάγονταν και ο διοικητής. Τέλος είχαν επιστρατεύσει και κάποιους ακόμα μάρτυρες, μεταξύ αυτών και κάποια Διονυσοπούλου, ένοικος και αυτή της Χάνου η οποία κατέθεσε ότι ο Πλουμπίδης «μάλλον» είχε ερωτικές σχέσεις με τη Χάνου, γιατί μια μέρα άκουσε να τον αποκαλεί «Τζουτζούκο».
Ο Πλουμπίδης όπως ήταν φυσικό δεν δήλωσε κανέναν μάρτυρα, δηλώνοντας «δεν θα έχω, γιατί δεν μου χρειάζονται»
[8] , αφού και να υπήρχαν κάποιοι που μπορούσαν να τον υπερασπιστούν, θα έθεταν τη ζωή τους σε κίνδυνο, κυρίως όμως όπως φαίνεται από πολλές εφημερίδες
[9], ήταν αποφασισμένος να υπερασπιστεί μόνος του το ΚΚΕ, την πολιτική του όλα τα προηγούμενα χρόνια, αλλά και τον εαυτό του, δείχνοντας από την αρχή τις προθέσεις του, κλείνοντας και το κλίμα που δημιουργούσε ο τύπος της παπαγικής εθνικοφροσύνης, μέσα από «πλαστά» ερωτήματα του τύπου «θα συγκρουστεί με το κόμμα του;», «θα αποκαλύψει τα πραγματικά γεγονότα;»
[10].
Την υπεράσπισή του έχουν αναλάβει οι κ. Παπαχρήστου και Στεφανάκης, όπου σε γενικές γραμμές ακολουθούν πολιτική υπερασπιστική γραμμή και αποδομούν πλήρως τις κατηγορίες, ενώ αντιμετωπίζονται σκληρά από την έδρα. Αναμφίβολα δίνουν μεγάλη μάχη και πετυχαίνουν υπερασπιστικά να στηρίξουν τον Πλουμπίδη.
Η επικαιρότητα.
Η πλήρη επικράτηση του Ελληνικού Συναγερμού, έθετε τις βάσεις για μια αυταρχική πολιτική του κράτους της δεξιάς, με τη βοήθεια και την στήριξη της αμερικανικής πολιτικής σε μια αντικομμουνιστική κατεύθυνση στα πλαίσια του ψυχρού πολέμου.
Η ΚΥΠ λειτουργεί πλέον ως «σιωπηρός» μηχανισμός του κράτους και καταφέρνει να έχει τα πρώτα αποτελέσματα.
Την ίδια εποχή η ΕΠΕΚ παρουσιάζει ενδείξεις διάσπασης, αφού ο γηραιός πολιτικός Ν. Πλαστήρας δεν βρίσκεται σε θέση να μπορεί να καθοδηγήσει και να εμπνεύσει πλέον την εκλογική βάση της κοινωνίας που τον στήριζε, εξαιτίας και της ασθένειάς του. Αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης είναι η διάσπαση της ΕΠΕΚ σε διάφορες πολιτικές κατευθύνσεις του κέντρου, με ανακατατάξεις που θα οδηγούσαν κυρίως το κεντροαριστερό τμήμα της στη δημιουργία μόλις ενάμιση μήνα μετά το θάνατο του Πλαστήρα στην ίδρυση του Δημοκρατικού Κόμματος Εργαζόμενου Λαού (ΔΚΕΛ) των Καρτάλη, Σβώλου και φυσικά το άνοιγμα προς την ΕΔΑ και το ΚΚΕ.
Έτσι άρχισε να σχηματοποιείται στον ορίζοντα η προσπάθεια μιας μεγάλης «αντισυναγερμικής» προσπάθειας στην βάση της πολιτικής των μετώπων, κάτι που θα πάρει σάρκα και οστά ένα χρόνο μετά, στις δημοτικές εκλογές, όπου η συνεργασίες της ΕΔΑ και του ΔΚΕΛ, καθώς και πολλά στελέχη της ΕΠΕΚ και του Κ.Φ. θα κατέβουν σε κοινούς συνδυασμούς παίρνοντας τους δήμους της Αθήνας, του Πειραιά, της Θεσσαλονίκης, αλλά και 5 από τους 8 μεγάλους δήμους άνω των 40.000 κατοίκων. Οι κινήσεις αυτής της οραματικής συνθήκης βρίσκονταν ήδη από το Μάρτη του 53 στα τραπέζια των πολιτικών συζητήσεων.
[11] Την περίοδο αυτή η ΕΔΑ βρίσκεται σε δύσκολη θέση εξαιτίας και της μη κοινοβουλευτική της εκπροσώπησης, της πίεσης που δέχονταν συχνά από το ΚΚΕ ως προς τη λειτουργία της, λόγω και των πολλών κέντρων αποφάσεων
[12], του παράνομου μηχανισμού, τις πολιτικές παλινωδίες, κυρίως όμως επικρέμονταν πάντα η σοβαρή πιθανότητα να τεθεί ανά πάσα στιγμή εκτός νόμου από την κυβέρνηση του Παπάγου.
Οι προθέσεις μιας πιθανής συνεργασίας ενός κεντροαριστερού μετώπου, δεν διέφυγε από την κυβέρνηση και τους πολιτικούς κύκλους που την πλαισίωναν. Έτσι η ανάγκη μέτρων αποτροπής και δίωξης αυτών ήταν επιτακτική.
Τα χαρακτηριστικά όλων αυτών των προσανατολισμών και προθέσεων της κυβέρνησης αποτυπώνονται θα έλεγε κανείς σ’ ένα σημαντικό άρθρο της εφημερίδας ΕΣΤΙΑ του Κύρου Κύρου με τίτλο το «ΤΟ ΨΕΥΔΟΣ ΤΗΣ ΣΥΝΟΔΟΙΠΟΡΙΑΣ»
[13] (θα γίνουν αρκετές αποκαλυπτικές αναφορές στη δίκη για το συγκεκριμένο άρθρο), το οποίο αρχικά αποδίδει σε πληροφορίες άλλης συναδέλφου τη συνάντηση μεταξύ Αμερικανών διπλωματών και Ελλήνων αστυνομικών, φέροντες τους δεύτερους να επιθυμούν τη διάλυση της ΕΔΑ και την απαγόρευση της ΑΥΓΗΣ.
Έτσι η εφημερίδα αφού θέτει το γνωστό ερώτημα «ή θα υπάρχει δικτατορία η του αειμνήστου Μεταξά και θα διώκεται συστηματικώς ο Κομμουνισμός, δια της προληπτικής φυλακίσεως όλων των στελεχών του – πολιτικών, δημοσιογραφικών και πνευματικών- η εφ όσον έχουμε δημοκρατικόν κοινοβουλευτισμόν- θα πρέπει να νομιμοποιηθεί αυτό τούτο το ΚΚΕ, δια να μη του παρέχεται περιθώριον εξαπατήσεως των ξένων και των εντοπίων», εξηγεί ότι η μη νομιμοποίηση του ΚΚΕ ενίσχυε κατά το παρελθόν (1946) σχηματισμούς που «ενεφανίσθησαν εις την Βουλήν ως δήθεν «Σοσιαλιστικό Κόμμα», ενώ είναι γνωστό ότι σοσιαλισμός δεν υπάρχει εις την Ελλάδα» και έπαιξαν σημαντικό ρόλο επηρεάζοντας τους «αφελείς όμως Αγγλοσάξονες – ίδια δε οι αφελέστεροι όλων Άγγλοι Εργατικοί – καθώς και οι Γάλλοι και Ιταλοί σοσιαλιστές – τους εδέχοντο εγκαρδίως, εις τα διεθνή συνέδρια
[14], ενώ στο εσωτερικό δεν κατάφεραν να ξεγελάσουν τους Έλληνας». Την ίδια στιγμή η απαγόρευση του Ριζοσπάστη, εξηγεί το άρθρο, είχε ως αποτέλεσμα οι Έλληνες κομμουνιστές να στραφούν «προς τας εφημερίδας της εαμοβενιζελικής Συνοδοιπορίας» όπου οι «ερυθροί συντάκτες», αρθρογραφούν μάλιστα «γράφοντες εις την καθαρεύουσαν πλέον - τα ίδια που έγραφαν, μαλλιαριστί εις το όργανον του ΚΚΕ» μόνο όμως που το Ριζοσπάστη «δεν θα ετόλμων, βέβαια, να την αγοράσουν εάν ελέγετο Ριζοσπάστης». Πιο κάτω το άρθρο αναφέρει ότι τώρα ένα μεγάλο τμήμα της Εαμογενούς πολιτικής βάσης έχει απορροφηθεί από την ΕΠΕΚ
[15], οι περισσότεροι όμως τώρα ψηφίζουν ΕΔΑ, η οποία είναι «μία από τις μεταμφιέσεις του ΚΚΕ» και όσο το ΚΚΕ παραμένει παράνομο «οι μεταμφιέσεις αυταί θα συνεχίζονται».
Ένα ενδεχόμενο λοιπόν διάλυσης της ΕΔΑ θα ενίσχυε άλλους σχηματισμούς του κέντρου ή της σοσιαλδημοκρατίας, την ίδια στιγμή θα φτιάχνονταν κάτι νέο που και πάλι θα ενέτασσε τις μάζες του ΚΚΕ στο εσωτερικό του. Απέναντι σε αυτές τις καταστάσεις προκρίνεται από την εφημερίδα : «Τουναντίον, εκείνο που επιβάλλεται, είναι άνευ προσωπίδων εμφανίσεις του ΚΚΕ και της εφημερίδας του, με ταυτόχρονον απογόρευσιν της διατηρήσεως των κομμουνιστών εις δημόσιας ή ημιδημόσιας θέσεις. Τότε και μόνο τότε, θα απομονωθεί ο Κομμουνισμός στην Ελλάδα και τότε θα ίδωμεν, κατά πόσο θα τολμήσουν ο κ. Πλαστήρας ή ο κ. Βενιζέλος να συνεργαστούν εις μίαν «Δημοκρατικήν Ένωσιν» εις την οποίαν θα μετέχουν ισότιμα τα στελέχη του ΚΚΕ»
[16] , θέση όμως που έρχεται σε αντίθεση με τη σκληρή γραμμή που θέλει το ΚΚΕ παράνομο και θα τη συναντήσουμε από την πρώτη μέρα της δίκης «ΠΡΟΒΛΕΠΕΤΑΙ ΟΤΙ ΤΟ ΠΟΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΔΙΚΗΣ ΠΛΟΥΜΠΙΔΗ ΘΑ ΘΕΣΕΙ ΤΕΡΜΑ ΕΙΣ ΤΑΣ ΦΗΜΑΣ ΠΕΡΙ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΕΩΣ ΤΟΥ ΚΚΕ»
[17], ενώ στη δίκη θα υπάρχουν πολλές αναφορές που εμφανίζουν την άποψη η ΕΔΑ να κηρυχθεί παράνομη (Πανόπουλος)
[18].
Γίνεται φανερό από το άρθρο ότι η πιθανότητα μια ενιαίας έκφρασης της Αριστεράς – τη στιγμή που το ΚΚΕ είναι παράνομο – δύναται να συσπειρώσει τις απαραίτητες μάζες που χρειάζονται για ένα μέτωπο ενάντια στην κυβέρνηση αρκετό ικανό να απειλεί την παντοκρατορία της Δεξιάς.
Την ίδια περίοδο με τη δίκη του ΚΚΕ κυρίαρχη θέση έχει ο πόλεμος της Κορέας που τερματίζεται (27 Ιουλίου η ανακωχή), με τη γνωστή εμπλοκή της ελληνικής πλευράς, επηρεάζοντας το πολιτικό κλίμα των ημερών. Στο οικονομικό πεδίο μεσουρανεί το οικονομικό πρόγραμμα του Μαρκεζίνη (περιφέρεται στις Ευρωπαϊκές πρωτεύουσες) που θα κάνει την Ελλάδα «αυτάρκη» καθώς και «θα προκαλέσει το ενδιαφέρον κεφαλαιούχων»
[19] , καθώς πλησίαζε ο τερματισμός της αμερικάνικης βοήθειας και τα ισοδύναμα μέτρα για τα κενά που θα δημιουργούνταν θα προέρχονταν από τις περικοπές του δημοσίου Έτσι προβλέπονταν 20.000 απολύσεις δημοσίων υπαλλήλων, την εφαρμογή για πρώτη φορά του θεσμού της κινητικότητας, απόλυση όλων των συμβασιούχων, αλλαγές στο ασφαλιστικό, σκληρή αξιολόγηση όλων των εργαζομένων
[20], με πλήρη κομματικοποίηση του κρατικού μηχανισμού
[21]. Οι εξαγγελίες αυτές που προσπαθούσαν να δημιουργήσουν ένα θετικό κλίμα για την οικονομία, αμφιβόλου αποτελέσματος όπως θα φανεί αργότερα, ξεσηκώνει θύελλα απεργιακών κινητοποιήσεων στο δημόσιο και τις τράπεζες, αλλά και στον ιδιωτικό τομέα (εργοστάσια) ευρύτερα. Την ίδια ώρα ανακοινώνονται μεγάλα έργα, ενώ ιδρύεται το εργοστάσιο της ΔΕΗ στο Αλιβέρι, τέλος η εμφάνιση και η προβολή του Ωνάση, αποτελεί σημαντική είδηση.
Στον τύπο (μάλλον περί χτυπήματος της ελευθερίας του τύπου πρόκειται) μεσουρανεί το «Σχέδιο νόμου περί ελευθερίας του τύπου» ξεσηκώνοντας θύελλα αντιδράσεων (αποχωρεί η ΕΠΕΚ από την αρμόδια επιτροπή.).
[22] Στον πολιτισμό υπάρχουν συνεχείς αναφορές στο «Φεστιβάλ Ειρήνης και Πολιτισμού» στη Ρουμανία. Αξίζει όμως να αναφερθεί ότι η Ελληνική Εθνική Επιτροπή δεν θα λάβει μέρος γιατί δεν τους παρέχεται διαβατήριο όπως καταγγέλλεται από τα μέλη της Γ. Σπηλιόπουλο υφηγητή πανεπιστημίου (πρώην βουλευτή) και τον Παναγιώτη Κατερίνη (πρώην βουλευτή).
[23]
Τέλος ένα άλλο σημαντικό γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ασκούμενη αντικομμουνιστική πολιτική και συνεπώς με το κλίμα της δίκης, είναι η υπογραφή διμερών σχέσεων μεταξύ Ελλάδας και Ρωσίας, όπου αποτυπώνεται με διάφορους τρόπους, Έτσι η ΑΚΡΟΠΟΛΗ θα γράψει ότι «βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη η Σοβιετική επίθεση Ειρήνης, αλλά εμείς επαγρυπνούμε»
[24], τη στιγμή που λίγες μέρες αργότερα θα αναφέρει αναλυτικά τα αποτελέσματα αυτής της χρυσοφόρας για το ελληνικό κεφάλαιο συμφωνίας (εξάγει 5.000 τον καπνό, 1.000 τον βαμβάκι, 1.000 τον δαφνόφυλλα, 500 τον ρύζι. … Εισάγει 300.000 τον μαζούτ, 10.000 τον ανθρακίτη, 45.000 κυβ. μέτρα ξυλείας, 200.000 δολ χρωστικές ύλες, 500.000 δολ. Φαρμακευτικές ύλες 250.000 δολάρια χαβιάρι. !!!!!!!!!!)
[25].
Αναμφισβήτητα όμως το γεγονός των ημερών που επισκιάζει την δίκη είναι ο θάνατος του Ν. Πλαλστήρα στις 28 Ιουλίου, που ήταν αναμενόμενο και είχε ήδη δρομολογήσει ένα πολιτικό κλίμα για ενδεχόμενη διάλυση της ΕΠΕΚ
[26], την πιθανή δημιουργία νέων πολιτικών σχηματισμών και φυσικά τους φόβους μιας διεύρυνσης της Αριστεράς από το ενδεχόμενο αποδυνάμωσης του πολιτικού Κέντρου. Η «ΑΥΓΗ» μάλιστα σε πρωτοσέλιδες αναφορές αφού μιλά καθαρά για εξαπάτηση των αριστερών ψηφοφόρων από τον Πλαστήρα για τα μέτρα ειρήνευσης, κάνει ανοιχτό κάλεσμα όσων αντιλαμβάνονται την πολιτική ανάγκη για τη δημιουργία ενός πανδημοκρατικού μετώπου, έχοντας βέβαια και την έγκριση του ΚΚΕ για μια τέτοια κατεύθυνση
[27].
Είναι σαφές ότι έχουμε ένα πολωμένο πολιτικό κλίμα που η δίκη έρχεται να επιβεβαιώσει, καθώς και την σκληρή γραμμή ενάντια στο ΚΚΕ, αλλά κυρίως στα ενδεχόμενα δημιουργίας μετώπων ή κινηματικών διαδικασιών που θα έφερνε σε δύσκολη θέση τις κυρίαρχες πολιτικές ελίτ.
Εκτός πολιτικού κλίματος τις μέρες της δίκης, με αρκετή όμως δημοσιότητα έχει και η παρουσίαση της κοντής φούστας από τον οίκο Dior, η οποία διχάζει τα αστικά αντανακλαστικά.
Ο Νίκος Πλουμπίδης στο δικαστήριο.
«Παρίσι 25 (Ιδ. Υπ) – Ο ραδιοφωνικός σταθμός «Ελεύθερη Ελλάδα», σχολιάζοντας την πρώτην ημέρα της δίκης της ηγεσίας του ΚΚΕ και του Μπλουμπίδη είπε ότι οι προσπάθειες που καταβάλλει η κυβέρνηση Παπάγου να αποδείξει με τη βοήθεια του ξεσκεπασμένου πράκτορα της ασφάλειας Πλουμπίδη προδοτικό το ΚΚΕ θα αποτύχουν. Ο λαός ξέρει ποιος τους υπερασπίζεται και ποιος προδίδει την Ελλάδα. Ο λαός είδε το ΚΚΕ επικεφαλής των εθνικών αγώνων και έχει απόλυτη εμπιστοσύνη στην ηγεσία του. Η επίθεση που εξαπέλυσε ο Παπάγος εναντίον του ΚΚΕ είναι ένδειξις αδυναμίας του. Τρέμει την πολιτική του ΚΚΕ που αποβλέπει στη συγκρότηση του δημοκρατικού πατριωτικού μετώπου. Γι αυτό και με τις καταθέσεις του προβοκάτορα Πλουμπίδη προσπαθεί να δυσχεράνει τη θέσιν του ΚΚΕ. Ο λαός όμως δεν δίνει σημασία στους προβοκάτορες, οικοδομεί το πατριωτικό μέτωπο και προχωρά προς τη νίκη.»
[28]
Η αποκήρυξη του από το ΚΚΕ αποτελεί για το Ν. Πλουμπίδη την πρώτη μεγάλη μάχη που οφείλει να δώσει ως ένας έμπειρος αγωνιστής του κομμουνιστικού κινήματος μαζί και με την υπεράσπιση του κόμματος στη λογική «ότι το κόμμα έχει δίκιο».
Από την πρώτη στιγμή παρά του ότι αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο η απόφαση του κόμματος να οφείλεται σε λάθος πληροφορίες (γνωρίζει πολύ καλά και τα διαφορετικά κέντρα αποφάσεων του παράνομου μηχανισμού, αλλά και τους ανταγωνισμούς που υπάρχουν, πολιτικούς ή προσωπικούς) λέγοντας μετά την απολογία του «Να δούμε λέγει όταν διαβάσουν τι είπα θα εξακολουθούν να έχουν την ίδια γνώμη;»
[29] δείχνει μια αταλάντευτη γραμμή υπεράσπισης της πολιτικής του ΚΚΕ, των συντρόφων του αλλά και του ίδιου του του εαυτού.
Κάτω από το λευκό του κουστούμι και την μπλε γραβάτα του η κλονισμένη υγεία του «…είμαι κυριολεκτικός πτώμα. Χθες έκανα αιμόπτυση.»
[30] αποτελεί ένα άλλο ανυπέρβλητο εμπόδιο. Παρόλο αυτά η εικόνα του συνολικά δείχνει να αντιμετωπίζει και αυτή τη μάχη με ψυχραιμία «δίδει την εντύπωση ότι προσέρχεται σε εκδήλωση»
[31], ευγενικός με τους δημοσιογράφους και τους δεσμοφύλακες, ομιλητικός με όλους, διατυπώνει γνώμες, «γελάει»
[32] , κυρίως όμως επαγρυπνεί σε ότι αφορά την εξέλιξη της δίκης. Δεν αφήνει κυριολεκτικά τίποτα να περάσει χωρίς να το απαντήσει, κατά τη διάρκεια της δίκης, αναγκάζοντας την ΕΣΤΙΑ, να τον αποκαλέσει «θρασύτατο τύπο που δεν υπολογίζει το δικαστήριο» και φυσικά στην απολογία του, παρότι συχνά αντιμετωπίζει δυσκολίες τεχνικές, όπως το ότι δεν ακούει στη θέση που τον έχουν
[33] ή σωματικές (ζητά κάποια διαλείμματα γιατί νιώθει αδυναμία)
[34], ο λόγος του αποτυπώνει την πολιτική του αντίληψη. Στη δίκη λιγοστά πρόσωπα τον επισκέπτονται. Ιδιαίτερης σημασίας είναι η επίσκεψη του γιού του Δημήτρη που τον βλέπει για πρώτη φορά, στις 24 Ιουλίου, καθώς και ο αδερφός του που ήρθε από τα Λαγκάδια προσφέροντάς του ένα μαξιλάρι
[35]. Μαζί του βρίσκονται και η αδερφή μαζί με τους γονείς της γυναίκας του Ιουλίας Παπαχρίστου.
Η επίθεση που δέχεται ο Ν. Πλουμπίδης είναι καλά οργανωμένη και σχεδιασμένη για να πετύχει μια σειρά από πολιτικούς στόχους, που δεν είναι άλλοι από την περαιτέρω αποδυνάμωση του ΚΚΕ και το κλείσιμο της συζήτησης περί νομιμοποίησής του, τις πιθανές πολιτικές εξελίξεις σε σχέση με τη δημιουργία ενός λαϊκού μετώπου που ενδεχομένως θα αποκτούσε μεγάλη εκλογική επιρροή, την επίδειξη της παντοδυναμίας του κράτους της Δεξιάς, τον εκφοβισμό της ΕΔΑ και των όποιων μηχανισμών της είχαν απομείνει, , αλλά κυρίως την τρομοκράτηση του λαϊκού κινήματος (ας μη μας διαφεύγει ότι ο Παπάγος λαμβάνει μια σειρά αντιλαϊκών μέτρων και οι απεργίες είναι πολλές) και φυσικά την πλήρη αποδόμηση του ίδιου του Ν. Πλουμπίδη.
Μέσα από τις στήλες των εφημερίδων γίνεται φανερό ότι ο Ν. Πλουμπίδης, έχει γνώση των προθέσεων γι αυτό και γίνεται αναλυτικώς στις απαντήσεις του. Πρόκειται στην ουσία για μια πλήρη «δημοσιοποίηση των θέσεων του ΚΚΕ για μια σειρά από ζητήματα που η μετεμφυλιακή προπαγάνδα είχε αναπτύξει όλα αυτά τα χρόνια, αλλά και συνέχιζε να θέτει μέχρι τη στιγμή της δίκης προετοιμάζοντας και την πολιτική του αύριο. Αυτή η υπερασπιστική του γραμμή ελπίζει ότι θα «αποκαταστήσει» στο τέλος της δίκης την κομματική του τιμή. Όσο για την πολιτική γραμμή φαίνεται πως γνωρίζει καλά ο Ν. Πλουμπίδης και δεν είναι άλλη από τη γραμμή των λαϊκών μετώπων, όπως και το ίδιο το ΚΚΕ ζητάει μέσα από τη φωνή της «Ελεύθερης Ελλάδας» και κατά τη διάρκεια της δίκης, καλώντας το δημοκρατικό λαό να στηρίξει την ΕΔΑ με αφορμή την επετειακή ημερομηνία της 4ης Αυγούστου.
[36]
Αφού αρχικά θέτει τους όρους μια πολιτικής δίκης, παρά τις επίμονες και συχνά επιθετικές προσπάθειες των μαρτύρων και της έδρας, αποδόμει κυριολεκτικά όλα τα επιχειρήματα που στρέφονται ενάντια στο ΚΚΕ και τον ίδιο.
Τα βασικά σημεία που απασχολούν τη δίκη και φυσικά τον ίδιο τον Πλουμπίδη στα οποία επικεντρώνει θα λέγαμε ότι είναι τα εξής:
I. Στην αρχή καλύπτει πλήρως την απόφαση του κόμματος να τον αποκηρύξει, αποδίδοντας σε ελλειπή στοιχεία που έχει για τον ίδιο, παρότι κάθε μέρα σχεδόν η φωνή της «Ελεύθερης Ελλάδας» βγάζει και μια ανακοίνωση όπου τον καταγγέλλει με πολύ βαρύς χαρακτηρισμούς
[37] όπως «προβοκάτορα», «χαφιές», «Έλληνα Βόντερ Λούπε», συνεργάτη της ασφάλειας», «χύνει με τέχνη το αντικομμουνιστικό δηλητήριο» και άλλα. Συνεχίζει όμως κάθε μέρα αταλάντευτα, υπερασπιζόμενος την κομματική του ταυτότητα και τις ιδέες του.
II. Φαίνεται ότι γνωρίζει και εκτιμά πολιτικά σε πόσο δύσκολη θέση βρίσκεται η ΕΔΑ και πόσο πιθανό είναι το ενδεχόμενο να τεθεί εκτός νομιμότητας, κάτι που από την έδρα του δικαστηρίου γίνεται φανερό μέσα από ερωτήσεις, αλλά και απαντήσεις μαρτύρων, καθώς και την προσπάθεια πλήρους ταύτισης της ΕΔΑ με το ΚΚΕ. Έτσι λέει χαρακτηριστικά: «Η ΑΥΓΗ δεν έχει καμία σχέση με το ΚΚΕ»
[38].
III. Κατά τη διάρκεια της δίκης αλλά και στην απολογία του, αναλύει την πορεία του ΚΚΕ ως πορεία του λαϊκού κινήματος για τη δημοκρατία και την ελευθερία, την παραγωγική ανασυγκρότηση, χαρακτηρίζοντας τους κομμουνιστές ως «πρώτους χριστιανούς»
[39]. Υπερασπίζεται τις επιλογές του κόμματος στα εθνικά θέματα, αναφέροντας τη συμμετοχή των κομμουνιστών στην πρωτοπορία των εθνικών αγώνων (ελληνοιταλικός-κατοχή-αντίσταση), κάνει ιδιαίτερη αναφορά στην επιστολή του Ν. Ζαχαριάδη, αναδεικνύοντας έτσι την προσφορά του ΚΚΕ, αλλά ίσως αναγνωρίζοντας λάθος στην εκτίμησή του μετά από χρόνια δημόσια, πως η επιστολή ήταν πλαστή.
[40] Σ΄ ένα άλλο σημείο της δίκης που αφορά πάλι το Ζαχαριάδη, είναι η κατηγορία που απευθύνει ο διοικητής ασφαλείας Πειραιά Παρίσης, λέγοντας για το Ζαχαριάδηότι είναι συνεργάτης των Γερμανών, αφήνοντας αιχμές για την περίοδο της αιχμαλωσίας του στα γερμανικά στρατόπεδα. Ο Πλουμπίδης εξεγείρεται και τον υπερασπίζεται
[41], δίνοντας ίσως μια απάντηση για τις εξηγήσεις που είχε ζητήσει ο ίδιος στο παρελθόν σχετικά με τη δράση του Ζαχαριάδη κατά την περίοδο της κράτησής του, επηρεάζοντας και τις μεταξύ τους σχέσεις.
IV. Όπως ήταν φυσικό αναφορές έγιναν και για το άρθρο της ΕΣΤΙΑΣ, όπου αποτυπώνεται από την πλευρά τουλάχιστον των μαρτύρων η σκληρή γραμμή που είχε επιλεγεί για την πολιτική στάση της συναγερμικής κυβέρνησης. Έτσι ο Πανόπουλος χαρακτηρίζει «δίκαιον το άρθρο της ΕΣΤΙΑΣ», υπονοώντας ότι με πιθανή μια νομιμοποίηση του ΚΚΕ, «θα λείψει το πολιτικό ψεύδος, επειδή τώρα υπάρχει η ΕΔΑ, ήτις είναι εν και το αυτό με το ΚΚΕ»
[42], συμπληρώνοντας όμως ότι καλό θα ήταν να μην υπήρχε ούτε ο ένας ούτε ο άλλος σχηματισμός. Αξίζει εδώ να αναφερθεί ότι και το ΠΓ του ΚΚΕ με απόφασή του δηλώνει: «… Το ΚΚΕ όπως έκαμε και στη δίκη Μπελογιάννη, δηλώνει για μια ακόμη φορά ότι είναι «έτοιμο να δεχθεί μέσα στην ίδια την Αθήνα να απαντήσει … εφόσον θα εξασφαλίζονταν οι απαραίτητες πολιτικές και νομικές εγγυήσεις …»
[43], βέβαια και αυτή τη φορά δεν παραλείπει να αναφερθεί στον Πλουμπίδη με βαρύς χαρακτηρισμούς και φυσικά προχωρεί και λίγο παραπάνω λέγοντας ότι: «… ο ξεσκεπασμένος μάρτυρας Πλουμπίδης, αυτός που παρέδωσε στην Ασφάλεια τον Μπελογιάννη …»
[44].
V. Μέρος της απολογίας αποτελεί και η υπεράσπιση από τον Πλουμπίδη της θέσης του κόμματος για το μακεδονικό, αποδεικνύοντας γι’ άλλη μια φορά τη βαθιά γνώση που είχε για όλα τα πολιτικά ζητήματα καθώς και για την ιδεολογική και πολιτική γραμμή για τα εθνικά. Έτσι απαντάει στον Πανόπουλο στα περί κατασκοπείας και απόσχισης τμήματος της χώρας τα εξής: «Είπατε ότι υπάρχει θέμα αυτονομήσεως της Μακεδονίας και της Θράκης. Δεν υπάρχει μακεδονικό ζήτημα. Σας το δηλώνω εγώ: Η Μακεδονία είναι ελληνική. Υπάρχει όμως ζήτημα υπερασπίσεως των μειονοτήτων. Και μειονότητες υπάρχουν είτε το θέλετε είτε όχι.»
[45]. Αναφέρεται εκτενώς στην 6η Ολομέλεια και στην εξέλιξη του εθνικού αυτού ζητήματος σε σχέση με τη θέση του ΚΚΕ.
[46]. Άλλες πάλι φορές επαναλαμβάνει με έμφαση, στα περί προδοσίας της χώρας και ταύτισης του ΚΚΕ με άλλες χώρες, όπως η Βουλγαρία και η Σοβιετική Ένωση ότι: «Είμαστε Έλληνες» και «… η δουλειά μου είναι ελληνικότατη»
[47], «Είμαι Έλλην και η δουλειά μου είναι να υπερασπίζομαι τα λαϊκά συμφέροντα»
[48].
VI. Στην υπερασπιστική του γραμμή σε σχέση με την κατηγορία περί κατασκοπείας και συνεργασίας με τον εχθρό, αναδεικνύει την αναγκαιότητα των πληροφοριών ως μέσο ενημέρωσης του κόμματος, αφού αυτό είναι παράνομο, «… έχουμε παράνομο μηχανισμό γιατί μας έχετε παράνομους»
[49], αλλά και για τις πληροφορίες ότι αυτές δεν μπορούν να τεκμηριώσουν την κατασκοπεία, αφού είναι πληροφορίες γνωστές από τις εφημερίδες
[50].
VII. Υπερασπίζεται επίσης με ιδιαίτερη έμφαση το Νίκο Μπελογιάννη, την επιστολή που είχε στείλει, λέγοντας χαρακτηριστικά, ερμηνεύοντας και την επιλογή του (απαντώντας και για τη στάση του κόμματος απέναντί του) «…και κάθε άνθρωπος, ανεξάρτητα φυλής, θρησκείας και εθνικότητας, όφειλε να υπερασπιστεί τον Μπελογιάννη, σαν σημαιοφόρο της Ειρήνης. Ήτο εθνικό καθήκον αυτό…»
[51] ενώ σε άλλο σημείο της δίκης με αφορμή την επιστολή του για τον Μπελογιάννη δηλώνει: «Εφήρμοσα την εντολή του (του κόμματος εννοεί) που έλεγε ότι κάθε μέλος οφείλει να κάνει ό,τι μπορεί για να σωθεί ο λαϊκός ήρωας Μπελογιάννης… στέλνοντας την επιστολή έκανα το καθήκον μου»
[52], τέλος σε κάποιο διάλειμμα της δίκης με τους δημοσιογράφους λέει ότι ο Μπελογιάννης «ήτανε παλικάρι, του άξιζε ο θόρυβος και θα γινόταν ακόμα πιο σπουδαίος…»
[53]. Ιδιαίτερα επίμονος και επιθετικός γίνεται όταν ο Κροντήρης αφήνει υπόνοιες ότι το παιδί της Ιωαννίδου δεν ήταν του Μπελογιάννη
[54]. Σημαντικές αναφορές κάνει και στο Μανόλη Γλέζο λέγοντας: «Το ΚΚΕ, λέει, έχει δείξει τον Γλέζο, ένα λαμπρό παλικάρι, του οποίου οι πράξεις δεν είναι μόνο ατομική παλικαριά, αλλά εξύψωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας…»
[55] και λίγο παρακάτω «… Οι κομμουνιστές όπως ο Γλέζος, ο Μπελογιάννης, ο Σουκατζίδης, λέει, δεν είναι κατάσκοποι. Στο κόμμα δεν έχουν θέση προδότες και κατάσκοποι. …»
[56]. Τέλος υπερασπιστικός είναι για τον Βαβούδη που τον θεωρεί αρκετά έμπειρο και ικανό ώστε ν’ αυτοκτονήσει δίχως να καταστρέψει τους κώδικες, ενώ για τον Μπάτση δηλώνει ότι μια φορά συναντήθηκαν το 1947 και ότι στα περί ομολογιών του στην ασφάλεια λέει: «τον έβαλαν στην πρέσα», «Ο Μπάτσης για να σώσει το τομάρι του εβεβαίωσε αυτά που του έλεγε η ασφάλεια»
[57]
Η απολογία.
Ο Πλουμπίδης απολογήθηκε την Πέμπτη 30 Ιουλίου. Ξεκίνησε στις 12:05 και τελείωσε στις 3:20 περίπου όπως μας πληροφορεί ο «Εθνικός Κήρυκας»
[58].
Εμφανώς καταβεβλημένος, ξεκίνησε την απολογία του με το διαχωρισμό της δίκης ως πολιτικής, με σαφή ιδεολογική υπόθεση και φυσικά ότι πρόκειται για δίκη ενάντια στο ΚΚΕ και όχι στον Πλουμπίδη.
Από την πρώτη στιγμή κάνει σαφές ότι οι στόχοι της κυβέρνησης με αυτή τη δίκη είναι να χτυπηθούν οι όποιες πιθανότητες υπάρχουν να εφαρμοσθούν μέτρα ειρήνευσης όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και διεθνώς, όπως αναφέρει, «η διεθνής ειρήνευση κάνει τα πρώτα της βήματα»
[59]. Αποτυπώνει την πολιτική πρόθεση της κυβέρνησης–η οποία κινείται με σκληρή αντικομμουνιστική γραμμή, εντείνοντας το ψυχροπολεμικό κλίμα-, στοχεύοντας στην καταδίκη του Ν. Πλουμπίδη, αλλά κυρίως της ηγεσίας, η οποία στην πιθανότητα μιας νομιμοποίησης του ΚΚΕ, δεν θα μπορούσε να γυρίσει, έστω και αν ο Πλουμπίδης έσπαγε και πρόδιδε το κόμμα του.
Θεωρεί τη δίκη ως συνέχεια της δίκης Μπελογιάννη στα πλαίσια μιας «σκηνοθετημένης δίκης» που υπηρετεί την εφαρμογή πολιτικών επιλογών με τη διαφορά ότι ο Μπελογιάννης δικάστηκε στη σκληρή περίοδο του ψυχρού πολέμου, ενώ τώρα που διαφαίνεται μια τάση για διεθνή ειρήνευση υπάρχουν και διεθνή κέντρα που την αντιστρατεύονται.
Αναφέρει επίσης ότι «οι αντικομμουνιστικοί κύκλοι και οι εχθροί του Λαού»
[60] δυσφημούν το ΚΚΕ τους ηγέτες τους και τον ίδιο. Αναφέρεται στην προβοκάτσια που κάνουν εναντίον του με μια υποτιθέμενη συνέντευξη που εμφάνισε η εφημερίδα «Απογευματινή» και παρουσιάζεται ως προδότης, δημιουργώντας έτσι σύγχυση στον κόσμο.
Κάνει εκτενή αναφορά στην ιστορία του ΚΚΕ από το Μεσοπόλεμο μέχρι και το 1949, περιγράφοντας τους αγώνες τους εργατικούς, αλλά και τους εθνικούς, δίνοντας έτσι και μια απάντηση στα περί «Σλαβοκομμουνισμού». Έτσι το ΕΑΜ, τα λαϊκά μέτωπα, η προσπάθεια ανασυγκρότησης της ελληνικής κοινωνίας σε στέρεες και δημοκρατικές βάσεις αποτελούν μέρος της δικής του υπερασπιστικής αφήγησης. Οι αναφορές στην ιστορία είναι συχνές και περιλαμβάνουν από την Αρχαία Αθήνα (Φωκίωνα τον Αθηναίο), μέχρι τον Ο. Ανδρούτσο, τον Κολοκοτρώνη, τον Ελ. Βενιζέλο, θυμίζοντας συχνά ένα στερεοτυπικό λόγο των κομμουνιστών της περιόδου, όπως αποτυπώνεται και από το «Αντάρτης κλέφτης παλικάρι πάντα είναι ίδιος ο Λαός».
Τον εμφύλιο τον περιγράφει ως δημιούργημα της αστικής τάξης που υπηρετούσε τα συμφέροντά της, ενώ η βία που αναπτύχθηκε και δίχασε την ελληνική κοινωνία, ασκήθηκε και από τις δύο πλευρές. Υπερασπίζεται με καθαρά πολιτικούς όρους όλες τις επιλογές του κόμματος, από τις εκλογές του 1946, το γράμμα του Ζαχαριάδη, τις κατηγορίες για το Νταχάου, την Εθνική Αντίσταση, τη δράση τους για την πείνα και τις επιστρατεύσεις των Γερμανών, ενώ είναι καυστικός για την στάση των «φρακοφορεμένων λιρατζήδων της υπαίθρου και των σαλονιών», επιτίθεται στο φασισμό και τους φασίστες λέγοντας συγκεκριμένα για τη Βουλγαρία «οι φασίστες είναι ύπουλοι και εγκληματίες, όπως άλλωστε και οι φασίστες κάθε χρώματος και κάθε φυλής»
[61].
Υπερασπίζεται όλους τους αγωνιστές συντρόφους του. Το ίδιο κάνει και με την ΕΔΑ και την ΑΥΓΗ, προσπαθώντας να μη θέσει σε κίνδυνο το πολιτικό εγχείρημα, βαθιά πεπεισμένος για το πραγματικό ενδεχόμενο να τεθούν παράνομες.
Κλείνει τέλος με την έκλυση για την αμνηστία λέγοντας ότι : «είμαι πρόθυμος να θανατωθώ και το αίμα μου να χρησιμεύσει για να ανασυγκροτηθεί η Ελλάδα και να ευημερήσει»
[62].
Επίλογος.
Δίκασαν και σκότωσαν το Νίκο Πλουμπίδη για να τρομοκρατήσουν την κοινωνία, θέλοντας να βάλουν φραγμό στην απήχηση της Αριστεράς. Δεν μπορούσαν ακόμα να νικήσουν τα οράματα που είχαν αφήσει πίσω ο αντιφασιστικός αγώνας και οι μεγάλες παρακαταθήκες του ΕΑΜ. Ο Πλουμπίδης δεν ήταν θύμα κάποιου Θεοφανόπουλου ή της εμπάθειας των κατασταλτικών μηχανισμών, ή της εκδικητικής μανίας κάποιων απογόνων των δοσίλογων που ο ΕΛΑΣ είχε εκτελέσει. Ήταν θύμα μιας προσπάθειας καταστολής της Αριστεράς που απειλούσε με τις ιδέες της και την κοινωνική της αποδοχή. Μιας Αριστεράς που ενώ βρισκόταν στις εξορίες και την υπερορία, στις διώξεις και τον αποκλεισμό, κατάφερνε να σηκώνει κεφάλι, απέναντι σε ένα σάπιο σύστημα μιας αδηφάγας αστικής ελίτ, που τίποτα δεν άφηνε για το δοκιμαζόμενο λαό, παρά διεκδικούσε τα πάντα, από τα κέρδη και την υπερεκμετάλλευση των εργαζόμενων, το ξεκοκάλισμα της αμερικάνικης βοήθειας, μέχρι το στραγγαλισμό των δημοκρατικών ελευθεριών μέσα από την κρατική ασφάλεια και την ΚΥΠ, ως τους τραμπούκους χωροφύλακες της υπαίθρου.
Αυτή την αστική τάξη ο Ν. Πλουμπίδης δεν τη φοβήθηκε ποτέ. Την πάλεψε από το Μεσοπόλεμο μέχρι την εκτέλεσή του. Αγωνιζόμενος μέσα από τις γραμμές του ΚΚΕ, μέσα σε πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες εξαιρετικά δύσκολες. Σταθερά στην πρώτη γραμμή των αγώνων, από τα χρόνια της διδασκαλικής του θητείας μέχρι την εκτέλεσή του, παλεύει το σύστημα και την αρρώστιά του.
Ο Νίκος Πλουμπίδης θα εκτελεστεί ένα χρόνο αργότερα στις 14 Αυγούστου, στο Χαϊδάρι ικανοποιημένος για την δράση του όπως είπε σε κάποια στιγμή της δίκης «Έννοια σας έσπειρα πολύ σπόρο» και αφού θα έχουν αλλάξει το νόμο 555 της Π.Δ που έλεγε ότι «Η εκτέλσις θανατικής ποινής αναβάλλεται εάν ο καταδικασθείς εις ποινήν θανάτου, νοσεί νόσον σοβαράς εκ της οποίας επίκειται κίνδυνος θανάτου μέχρις ότου εκλείψει η πιθανότης φυσικού θανάτου».
*Δάσκαλος στο 8ο Δ.Σχ. Περάματος.
(Το παρόν κείμενο αποτελεί μέρος εργασίας του μαθήματος «Από το ΕΑΜ στην ΕΔΑ - η διαδρομή της ελληνικής αριστεράς στην προδικτατορική Ελλάδα και οι απαντήσεις της στις ιστορικές αναγκαιότητες της εποχής» (διδάσκων Μιχάλης Λυμπεράτος), στο ΠΜΣ του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης & Νεότερης Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Ο πλήρης τίτλος της εργασίας ήταν: «Νίκος Πλουμπίδης. Η δίκη. 24 Ιουλίου - 3 Αυγούστου 1953.Η πολιτική τρομοκρατία του μετεμφυλιακού κράτους, στα μέσα της δεκαετίας του 50 και οι πολιτικές παλινωδίες της Αριστεράς».
Αρχεία.
ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΚΟ ΒΗΜΑ.
Αρχείο Οικογένειας Ν. Πλουμπίδη. Μουσείο Μπενάκη.
ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ 3η ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΚΚΕ 10-14/10/1950. Τα άγνωστα πρακτικά μιας σκηνοθετημένης δίκης εναντίον των πρώτων κομμουνιστών της αμφισβήτησης. Εκδ. Γλάρος
Εφημερίδες.
Αυγή-Ακρόπολις-Εθνικός Κήρυξ-Εμπρός- Η Προοδευτική Αλλαγή- Εστία -Βήμα –Καθημερινή-Ελευθερία-Τα Νέα.
Βιβλιογραφία
Ιστορία Της Ελλάδας Του 20ου αιώνα. Εκδ. Βιβλιόραμα.
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ Τ. ΙΣΤ Εκδοτική Αθηνών.
Ιστορία των Ελλήνων. Εκδόσεις ΔΟΜΗ.
Ε. Ιστορικά Τ. 174-179-298-.
Γ. Βούλγαρης, Η. Νικολακόπουλος, Σ. Ριζάς, Τ. Σακελλαρόπουλος, Ι. Στεφανάδης. ΕΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 1950-2004 Εκδ. Ελληνικά γράμματα ΑΘΗΝΑ 2009.
Γιάννης Κατσαντώνης. «Η ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΠΑΡΑΤΑΞΗ ΤΩΝ ΔΑΣΚΑΛΩΝ ΣΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ». Εκδ. ΣΕ 1988.
Δημοσθένης Α. Παπαχρίστου, ΝΙΚΟΣ ΠΛΟΥΜΠΙΔΗΣ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΛΑΚΗ 1953-1954 Εκδ. ΔΕΛΦΙΝΙ ΑΘΗΝΑ 1977 2Η ΕΚΔΟΣΗ
Έλλη Παππά ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΜΙΑΣ ΔΙΑΔΡΟΜΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΜΠΕΝΑΚΗ.
Ηλίας Νικολακόπουλος «ΤΩΝ ΕΚΛΟΓΩΝ ΤΑ ΠΑΘΗ ΨΗΦΙΔΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ». ΤΟ ΒΗΜΑ βιβλιοθήκη 2012 ΔΟΛ.
Μιχάλης Π. Λυμπεράτος. «ΑΠΟ ΤΟ ΕΑΜ ΣΤΗΝ ΕΔΑ, Η ΡΑΓΔΑΙΑ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΕΤΕΜΦΥΛΙΑΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΕΣ » εκδ. «Στοχαστής»
Π. Παρασκευόπουλος, «Φιλελεύθερα ανοίγματα στην Ελλάδα μετά τον Εμφύλιο Εκδ. Φυτράκης/ Ο τύπος Α.Ε.
Σόλων Ν. Γρηγοριάδης «Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974 Πλατήρας Παπάγος Καραμανλής Τ. 6 Ειδική Έκδοση για την Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία.
Αθανασιάδης Χάρης, «ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΣ ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΑΥΓΗ (1923-1925)» εκδ ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ.
Χ. Κάτσικας-Κ.Θεριανός. Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπ/σης. Από την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους μέχρι το 2004 Εκδ. Σαββάλας
[9] Αυγή, Ακρόπολη, Προοδευτική Αλλαγή, Εμπρός κ.ά
[10] Εμπρός, Ακρόπολη, Η Καθημερινή κ. ά.
[11] Μιχάλης Π. Λυμπεράτος. «ΑΠΟ ΤΟ ΕΑΜ ΣΤΗΝ ΕΔΑ, Η ΡΑΓΔΑΙΑ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΕΤΕΜΦΥΛΙΑΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΕΣ » εκδ. «Στοχαστής» 2011.
[14] Αναφέρεται στην παρουσία και συμμετοχή του Σβώλου στο συνέδριο των Σοσιαλιστών.
[15] Εστία 7/7/53. « η οποία απερρόφησαν αμέσως το ένα τρίτον των εαμιτών ψηφοφόρων».
[20] Εθνικός Κήρυξ 11/7/53
[21] Αυγή 25/7/53 & 28/7/53
[22] Η Προοδευτική Αλλαγή 22/7/53.
[25] Η Προοδευτική Αλλαγή 28/7/53.
[26] Η Προοδευτική Αλλαγή 29/7/53 & 1/8/53.
[27] Αυγή 30/7/53 & 31/7/53
[30] Η Προοδευτική Αλλαγή 24/7/53 & Εμπρός 30/7/53
[33] Η Προοδευτική Αλλαγή 28/7/53
[37] Ό. π. 24,26,28,29/7/53 &1,2,5/8/53
[42] Εστία 28.7/53, Βήμα 28/7/53.
[43]Η Προοδευτική Αλλαγή 28/7/53
[44] Η Προοδευτική Αλλαγή 28/7/53
[46] Η Προοδευτική Αλλαγή 29/7/53
[53] Η Προοδευτική Αλλαγή 30/7/53
[57]Αυγή 31/7/53 & Εμπρός 31/7/53.
[58] Εθνικός Κήρυξ 31/7/53
_________________
Γιατί στην Έλλη Παππά χρωστάµε κάτι παραπάνω από την ανά-
